मोक्षपट!
गेल्या वर्षभरापासून आपण कोरोना आणि कोरोना या माहामारी शिवाय दुसरे काही ऐकले,बघितले,विचार केले असेल तर नवलच.कोरोनामुळे एकीकडे शाळा,कॉलेज,ट्यूशन,क्लासेस,बंद तर ऑफिसेस वर्क फ्रॉम होम झालेत.वर्षभरापासून घरी राहून घरच्यांसोबत क्कालिटी टाईम घालवणे सगळ्यांना अनिवार्य झाले आहे.त्यासाठी घरबैठे खेळ खेळणे हा पर्याय सर्वांसाठी सोयीस्कर आहे.त्यातूनच पत्ते,UNO,सापसिडी,ल्यूडो,लपंडाव,बुध्दीबळ,काचकांग-या असे अनेकविध जुने खेळ समोर आले.आपल्या लहानपणी उन्हाळ्याच्या,दिवाळीच्या सुट्टीत तर हे सगळे खेळ म्हणजे दिवस यात कधी संपायचा कळायचेच नाही.
सापसिडी खेळाची मूळ संकल्पना,शोधकर्ते,इतिहास,याचा अभ्यास करायचे ठरवले तर कळाले-
"सापसिडीचा शोध महाराष्ट्रात लागलाय, तो ही संत ज्ञानेश्वरांनी लावलाय."
संत ज्ञानेश्वरांनी वारकरी संप्रदायाची स्थापना केली,भगवद्गीतेचे मराठीत भाषांतर केले,पसायदान लिहिले,अनेक अनिष्ट रूढी व परंपरांवर प्रहार केला, त्याच माऊलींनी सापसिडी खेळाचा शोध लावला हे नवलच ऐकावयास मिळाले.
डेन्मार्क येथील डॅनिश रॉयल सेंटरचे संचालक डॉ.एरीक सँड यांचे विद्यार्थी असलेले जेकॉब यांना' इंडिया कल्चरल ट्रेडिशन' या संकल्पने अंतर्गत,मध्ययुगीन काळात भारतात खेळल्या जाणा-या विविध खेळांविषयी संशोधन केले.त्यावेळी त्यांच्या लक्षात आले की,13व्या शतकातील संत ज्ञानेश्वर यांनी सापसिडीचा शोध लावलेला असू शकतो.पुढील काही संशोधनात त्यांनी ज्ञानेश्वरांचे चरित्र अभ्यासले पण त्यात कुठे उल्लेख काही नव्हता.अखेरीस जेकॉब यांनी संत साहित्याचे ज्येष्ठ अभ्यासक व संशोधक वा.ल.मंजूळ यांच्या सहाय्याने डेक्कन कॉलेजमध्ये तशा प्रकारचे संदर्भ शोधले व त्यातून "मोक्षपट"चा उलगडा झाला.
मोक्षपट,हा पहिला सापसिडीपट होता.असे सांगितले जाते की,संत ज्ञानेश्वर व त्यांचे ज्येष्ठ बंधू संत निवृत्तीनाथ जेंव्हा भिक्षा मागायला जात तेंव्हा घरात लहानग्ये सोपानदेव व मुक्ताई यांचे मन रमावे म्हणून या खेळाचा-मोक्षपटाचा शोध लावला.
लहान मुलांना खेळातून चांगले संस्कार लागावेत म्हणून या खेळाची निर्मिती केली गेली असावी.
ज्ञानदेवांनी 13 व्या शतकात कवड्या व फाश्यांच्या मदतीने खेळावयाच्या या खेळाचा शोध लावला.मोक्षपटाचे दोन्ही पट 20 बाय 20 इंचाचे असून त्यात 50 चौकोनी घरे आहेत.पहिले घर जन्माचे तर शेवटचे घर मोक्षाचे आहे.यातील शिडी म्हणजे सद्गुणांचे प्रतिक व साप म्हणजे दुर्गुणांचे प्रतिक.सत्कृत्याने शिडीमार्गे मोक्षप्राप्ति तर दुष्कृत्याने साप असलेल्या आकड्यांवर गेल्यावर पुन्हा सुरूवात करावी लागते म्हणजे पुनः पुन्हा जन्म चक्रात अडकणे असा त्यांचा गर्भित अर्थ आहे.निवृत्तिनाथ,ज्ञानदेव,सोपानदेव व मुक्ताई ही सर्व भांवंडे हा खेळ खेळत.पुढे भारतभरात या खेळाचा प्रसार झाला.
पुढे इंग्रज भारतात आले,त्यांना हा खेळ खूप आवडला व त्यांनी बुध्दिबळ,ल्यूडो सह हा खेळ सुध्दा इंग्लंड ला नेला व त्याच्या खेळण्याच्या पध्दतीत बदल केले त्याचे नवे नामकरणही - 'स्नेक ऍण्ड लॅडर' असे केले व आजतागायत आपण तिच नवीन स्वरूपातील सापसिडी खेळतो.
सहा कवड्यांचे पालथे पडणे म्हणजे मोक्षपट मिळते असे प्रतिक आहे. मोक्षपटात सुध्दा सापसिडीसारखेच साप असतात,त्यात काम,क्रोध,मोह मत्सर,लोभ,मद अशा षडरिपुंचे नावे त्यांना दिली होती.केवळ गंमत म्हणून सापसिडी खेळणा-या लहानग्यांना त्यांचे आई वडिल,आजी आजोबा मोक्षपटाचा आधार घेत माणसाने आयुष्य कशाप्रकारे जगावे याचे तत्वज्ञान सांगत असणार.
