सेफ ड्रायव्हिंग : रिव्हर्स गिअर

याआधीच्या लेखात आपण कार इंजिन सुरू करून क्लच दाबून पहिल्या गिअरमध्ये कार घेतली आहे. हळूहळू क्लच सोडून कार समोर चालायला लागली आहे. पुन्हा क्लच पूर्ण दाबून दुसऱ्या गिअरमध्ये कार टाकली आहे. क्लच पुन्हा हळूहळू वर घेतला आहे. स्मूथली कार सुरू आहे. मध्ये काही अडथळे नाहीत. म्हणून थोडा अॅक्सिलेटर आपण दिलेला आहे. तीसपर्यंत वेगाचा काटा जात असताना कारचं इंजिन जड वाटू लागलं म्हणून पुन्हा क्लच दाबून आपण तिसऱ्या गिअरमध्ये कार घेतली आहे. हळूहळू क्लच सोडून आपण अॅक्सिलेटर वाढवतो आहोत. कारने वेग घेतला आहे. याच पद्धतीनं आपण चवथ्या आणि पाचव्या गिअर्समध्ये कार घेऊ शकतो.
रिव्हर्स गिअरचं आपल्याला अद्याप काम पडलं नाही, म्हणून आपण त्याचा विचार आधी केला नाही. ६०-७० वेगापर्यंत तुम्ही कार नेऊ शकता, म्हणजे तुम्हाला आता कार चालवायला येऊ लागली आहे. कार शिकायला येणे याची ही निव्वळ सुरुवात आहे.
‘रिव्हर्स गिअर’चा वापर हा कार पाठीमागे नेण्यासाठी आणि कार वळवण्यासाठी होतो. काही वेळेस तुमच्या वाहनाच्या समोर एखादा ट्रक अडून आहे, बंद पडला आहे आणि तुमची कार फारसं अंतर न ठेवता ट्रकच्या पाठीमागे उभी आहे, अशा वेळेला तिला थोडसं पाठीमागे घ्यावं लागेल. येथे रिव्हर्स गिअरचा उपयोग होतो.
आपल्याला पहिला, दुसरा, तिसरा, चौथा आणि पाचवाही गिअर टाकता येतो. हे समोर जाण्याचे गिअर्स आहेत. गिअर रॉडवर (फ) काढलेला असतो. त्याची दिशाही दिली असते. हा (फ) आपल्याला ओढायचा असतो. (गिअर रॉड आपल्या बाजूने म्हणजे स्टिअरिंगवर आपण बसलो आहोत. समोर इंजिन-बोनेट आहे. त्याच्या अगदी विरुद्ध दिशेला) गिअर्सचा अनुक्रम असा येईल. न्यूट्रलमध्ये कार उभी आहे. क्लच दाबून गिअर रॉड आपण डावीकडे सरकवला. मग बोनेटच्या दिशेने टाकला. म्हणजे समोरच्या बाजूला रॉड नेला. येथे पहिला गिअर. गिअर रॉड तसाच सरळ रेषेत मागे आणायचा म्हणजे दुसरा गिअर. पुन्हा न्यूट्रलच्या दिशेने आणून न थांबता रॉड समोरच्या दिशेला ढकलला की तिसरा गिअर. गिअर रॉडला तसंच सरळ मागच्या अंगाने सरळ रेषेत ओढले की चौथा गिअर. पुन्हा न्यूट्रल मार्गे सरळ पाचवा गिअर. पुन्हा न्यूट्रल मार्गे सरळ रेषेत (फ) रिव्हर्स गिअर. न्यूट्रलमधून एकदम रिव्हर्स गिअर आपण टाकू शकतो पण, अर्थात सराव झाल्यानंतरच.
आपण बाजारात कार घेऊन गेलो. कुठंतरी कार पार्क केली आहे. कारच्या समोर दुसरी कार उभी आहे, अशा वेळेस कार मागे घेऊन काढायची आहे. त्यासाठी आपल्याला रिव्हर्स गिअर टाकणं शिकायचं आहे. कार पुन्हा मोकळ्या मैदानात न्यायची आहे. खरं तर रस्त्यावरही आपल्याला रिव्हर्स गिअर शिकता येतो पण, मोकळ्या मैदानात सराव चांगला होतो. आपल्याला गिअर टाकता आला की, रस्त्यावर आपण जाणारच आहोत पण, रिव्हर्स गिअर टाकतानाचे बारकावे आपल्याला शिकायचे आहेत, जाणून घ्यायचे आहेत. तसं आपण स्वत: पहिल्या-दुसऱ्या गिअरमध्ये कार घेऊन खुशाल मोकळ्या मैदानावर येऊ शकलो. समोर कार न्यायला आपण शिकलो आहोत. स्पीड वाढवता येऊ लागली आहे.
आपली कार आता मोकळ्या मैदानात उभी आहे. ड्रायव्हर सीटवरची काच आपण नीट लावून घेतली आहे. म्हणजेच मागची बाजू आपल्याला स्पष्ट दिसते आहे. उजवीकडची (आपल्या) काचही नीट लावली आहे. या काचेत आपल्या कारचं मागचं चाक अर्धवट दिसते आहे. त्यामुळे मोकळा रस्ता, मैदान स्पष्टपणे दिसते आहे.
कार न्यूट्रलवर आहे. डाव्या पायाजवळील क्लच आपण पूर्णपणे खाली दाबून ठेवला आहे. आता गिअर रॉड आपल्याला मागे न्यायचा आहे. क्लच दाबूनच ठेवला आहे, अशा वेळेला पाच गिअर्स आपण तिथल्या तिथं बदलवू शकतो. आता सहाव्या रिव्हर्स गिअरमध्ये कार घेतली आहे. अद्याप क्लच पायानं दाबूनच ठेवला आहे. तो आता हळूहळू सोडायला लागा. कार हळूहळू मागे येऊ लागेल. घाबरू नका. क्लच एकदम सोडू नका. स्टिअरिंग नीट सांभाळा! क्लच उचला, थोडंसं अॅक्सिलेटर द्या. अॅक्सिलेटर अधिक दाबलं गेलं असेल तर थोडासा ब्रेक द्या. कार मागे येऊ द्या. कार मागे येताना तुमच्या डोक्यावरच्या आरशात बघा. बाजूच्या आरशात बघा. मागे येतानाही कार सरळ रेषेतच मागे आली पाहिजे. तिरपी वळणदार नको जायला. सरळ रेषेत कार मागे घेता आली पाहिजे.
आता पुन्हा कार समोर घ्या. पुन्हा रिव्हर्स गिअरमध्ये टाका. क्लचच्या जोरावर हळूहळू कार मागे जाऊ द्या. रिव्हर्स गिअरमध्ये टाकल्यानंतर कार क्लचवरच हळूहळू उचलली गेली पाहिजे. हळूहळू मागे आली पाहिजे. कार वेगात पळवणं सोपं आहे पण, अशी मुंगीच्या पायानं चालवणं अवघड काम आहे. मुंगीच्या पावलानं कार ज्यावेळी हळूहळू मागे सरकायला लागली तेव्हा रिव्हर्स गिअर तुम्ही शिकला असं म्हणायला हरकत नाही. रिव्हर्स गिअरमध्येही खूप सराव हवा.
नवशिके चालक रिव्हर्स गिअरमध्ये कार मागे घेताना कधी इलेक्ट्रीकच्या खांबाला धडक देतात, कधी रस्त्याच्या अगदी कडेने कारचं चाक घेऊन जातात. विशेषत: शहरातून कार काढताना असे प्रकार होतात. याला एकच कारण आहे, कार मुंगीच्या पायानं चालवता येत नाही. म्हणून आपण मोकळ्या मैदानात एकच शिकायचं आहे, कार मुंगीच्या पायानं मागे न्यायची तशीच पुढेही न्यायची आहे. सगळा खेळ क्लचचा आहे. क्लच दाबण्याचा अंदाज यायला हवा. मोकळ्या मैदानात असा सराव केला तर निश्चितपणे ‘क्लच’चं अंतरंग आपण समजून घेऊ शकू.
कार चालवणं म्हणजे क्लच आणि अॅक्सिलेटरची जुगलबंदी आहे. ही जुगलबंदी आपल्याला डाव्या आणि उजव्या पायानं साधायची आहे. या जुगलबंदीतूनच आपल्याला संयोगबिंदू सापडतो.
रिव्हर्स गिअरमध्ये कार हळूहळू मागे नेता आली की उजव्या हाताला बाहेर जो आरसा लागला आहे, त्यात बघून हळूहळू कार मागे घ्यायची आहे. या काचेमध्ये बघायची सवय लागली पाहिजे. जेणेकरून त्यात बघून कार पाहिजे तशी, पाहिजे तेथे नेता आली पाहिजे. एकीकडे पायांनी क्लच अॅक्सिलेटरची जुगलबंदी नीट साधायची आणि त्याचवेळी साईट मिररमध्ये बघून कार इप्सीत ठिकाणी न्यायची. वारंवार सराव करत राहिलं पाहिजे. याचा उपयोग शहरात, गर्दीच्या ठिकाणी आपण कार नेतो तेव्हा होतो. शहरात गर्दीच्या ठिकाणी कार रिव्हर्स घेताना मुंगीच्या पायांनी गाडी मागे सरकायला हवी. वाहनं, माणसं, बाईकस्वार मागे नाहीत हे आरशात बघून घ्यायला हवे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे अॅक्सिलेटर अधिक दाबायला नको. गर्दीच्या ठिकाणी झालेली एखादी चूक अतिशय महागात पडू शकते. म्हणूनच मोकळ्या मैदानात रिव्हर्स गिअरची प्रॅक्टीस करायला हवी. रिव्हर्स गिअरला एखादी गाण्याची किंवा संगीताची टय़ून लावून घेतली तर अधिक चांगले. कार घेताना कंपनीवाले मात्र या गोष्टीला तयार नसतात. टय़ूनचा आवाज सुरू राहिला तर गर्दीच्या ठिकाणी लोकंही सावध राहतात. कार मागे येते आहे, हे लोकांच्या लक्षात आल्यामुळे ते सुरक्षात्मक पवित्रा घेतात. चालकाच्याही लक्षात येते की, रिव्हर्स गिअर पडला किंवा नाही. रिव्हर्स गिअर नीट लागला नसेल तर टय़ूनचा आवाज येत नाही. अशावेळी पुन्हा कार न्यूट्रलमध्ये घेऊन रिव्हर्स गिअर टाकावा. कारमध्ये डेक, टेपरेकॉर्डर नसला तरी चालेल पण, रिव्हर्स गिअरला संगीताची एखादी टय़ून जरूर लावावी, असे माझे स्पष्ट मत आहे. त्यात कमी जागेतून गाडी वळवण्यासाठी रिव्हर्स गिअर फार महत्त्वाचा ठरतो.
रिव्हर्स गिअर टाकताना आणखी एक पथ्य तुम्हाला पाळायचं आहे. समजा आपली कार ६०-७० च्या वेगानं पुढे पळते आहे, अचानक तुम्हाला वाटलं की, मागच्या चौकात आपल्याला काम होतं, थांबायला हवं होतं. या विचारात तुम्ही क्लच दाबून एकदम रिव्हर्स गिअर टाकू शकत नाही. रिव्हर्स गिअरसाठी स्पीड कमी करायला हवी. अशा वेळेला चवथ्या गिअरमध्ये कार पळत असेल तर लगेच दुसऱ्या गिअरमध्ये घ्या. म्हणजे स्पीड कंट्रोल करता येईल. अॅक्सिलेटर सोडून द्या, म्हणजे अॅक्सिलेटरवरचा पाय काढा. कार हळूहळू स्लो होत जाते. स्लो झाल्यावर हळूच ब्रेक देऊन कार थांबवता येते. मग पुन्हा न्यूट्रलमार्गे रिव्हर्स गिअर टाका. कार हळूहळू मागे घ्या किंवा मागे घेऊन वळवून घेता येईल. चौकाचं अंतर खूप असेल तर कार मागे मागे नेण्यात अर्थ नाही. थोडीशी मागे घेऊन चौकाच्या दिशेने वळवून घ्यावी.

सेफ ड्रायव्हिंग : रात्री कार चालवताना

स्वत:ची कार असेल तर दिवसा-रात्री कोणत्याही वेळेला कार बाहेर काढावी लागते. एखाद्यावेळी सकाळी आपण कार घेऊन निघालो पण, परत येताना संध्याकाळ किंवा रात्र होते. असे प्रसंग वारंवार येणार आहेत. कुणी म्हणेल काय हो, दिवसा आम्ही एवढी चांगली कार चालवतो, तर रात्रीही अशीच चालेल? चुकीचे आहे हे म्हणणे. दिवसा आणि रात्री कार चालवणे यात फार फरक आहे. रात्रीची कार चालवण्याचे स्वतंत्र ट्रेनिंगच हवे.
संध्याकाळच्या वेळी कार घेऊन परतीचा प्रवास सुरू झाला आहे. संध्याकाळ झाली आहे. अजून रात्र व्हायची आहे. जोपर्यंत दिवे लावण्याची गरज रस्त्यावर भासत नाही, तोपर्यंत जास्तीत जास्त अंतर कापण्याचा विचार करायला हवा. हा वेळ उगाच चहापाण्यासाठी कुठे घालवू नका. ऐन संध्याकाळी रस्त्यावर अडचणी खूप येतात. आपला वेग मंदावतो, जनावरे गावातल्या गोठय़ाकडे परत जाण्यासाठी रस्त्यावर आलेली असतात, शेतकरी काम आटोपून घराकडे-गावाकडे परतत असतात, मजूर असतात, बैलगाडय़ा असतात, रस्त्यावर नेहमीची इतर वाहनेही धावत असतात. ऐन संध्याकाळी अशा खूप अडचणी, अडथळे कारचालकाला येत असतात. एकसारखे क्लच दाबणे, ब्रेक देणे, स्पीड कमी करणे, गिअर बदलणे हे पाच-दहा मिनिटांच्या अंतराने कमी अधिक प्रमाणात सुरू असते. त्यामुळे वेग मंदावत असतो.
आपल्या कारला दिव्यांची गरज वाटायच्या आधी अधिकाधिक अंतर गाठणे हे काम संधीप्रकाशात व्हायला हवे. याचा अर्थ खूप वेगाने कार चालवा असा होत नाही. ताशी ६०-७० असाच वेग ठेवावा. अतिवेग हा नेहमीच प्राणावर बेतणारा ठरतो. ‘कॉन्फीडन्स’ आल्यावर हरकत नाही. तरी वेगावर आपण स्वार झालो आहोत. वेगाला आपल्यावर स्वार होऊ देऊ नये, ही दक्षता घेतली पाहिजे. संधीप्रकाश आता हळूहळू कमी होतो आहे. वाहनांनी डिप्पर लावून ठेवले आहेत. काही वाहने तशीच धावत आहेत. आणखी काही वेळाने रस्त्यावरचे दिसणार नाही. त्यावेळी आपल्या कारचे दिवे लावावेत. आता समोरून येणाऱ्या गाडय़ांचे प्रचंड प्रकाशझोत आपल्यावर पडतात आणि समोरचे काही दिसेनासे होते. वाहनेही अंदाज घेत घेत हळूहळू सरकत असतात. आपल्यालाही अंदाज घेत पुढे कार काढायची आहे. अशावेळी कार तिसऱ्या गिअरमध्ये घ्या. हळूहळू कार पुढे जाऊ द्या. रात्रीची ही अशी कार चालवणे अतिशय कौशल्याचे काम आहे.
आता अप्पर डिप्पर या दिव्याचे काम सुरू होते. विरुद्ध दिशेने येणाऱ्या वाहनाच्या प्रकाशझोतात समोरचे काहीच दिसत नाही. अशावेळेला अप्पर दिवा बंद करावा, डिप्पर सुरू ठेवा. डिप्पर सुरू ठेवल्यावरही आपल्याला दिसत नाही कारण, विरुद्ध दिशेने येणारे वाहन जवळ आलेले असते. त्याचा भडक प्रकाश त्रास देत असतो. वाहन निघून गेल्यावर लगेच अप्पर सुरू करा. म्हणजे आपल्या कारचा प्रकाश रस्त्यावर पडेल. समोरचा रस्ता चांगला दिसेल. रात्री ड्रायव्हिंग करणे तसे फार रिस्की समजले जाते पण, वाहतुकीच्या नियमाचे तंतोतंत पालन केले तर कुठलाही धोका संभवत नाही.
आता रात्रीच्या वेळेला कार चालवण्यासाठी कुठले वाहतुकीचे नियम आले असेही वाटण्याची शक्यता आहे. आपण वृत्तपत्र वाचता, बातम्या बघता. जास्तीत जास्त अपघात रात्रीचेच आहेत. त्यामुळे रात्री कार चालवताना दक्षता घेतलीच पाहिजे. अगदी अलर्ट राहिले पाहिजे. रस्त्यावर वाहने नाहीत म्हणून वेगमर्यादा वाढवू नये. ५०-६०-७० या रेंजमध्येच कार चालली पाहिजे. रस्त्यावर आपली एकटय़ाचीच कार असल्यामुळे समोरचा रस्ता व्यवस्थित दिसतो. म्हणून गाडीला अ‍ॅक्सिलेटर देत राहणे योग्य नव्हे. कधी कधी भडक प्रकाशातही रस्त्यावरचे खड्डे दिसत नाहीत. त्यामुळे कॉन्स्टंट स्पीड मेन्टेन करावी. आपल्या कारच्या विरुद्ध दिशेने येणारी कार किंवा दुसरे वाहन हे एकमेकांच्या जसे जवळ येऊ लागतात, तसे समोरचे काहीच दिसत नाही. अशावेळेला डिप्पर द्यावा. डिप्पर दिल्यानंतरही काही दिसत नाही. अंदाज घेऊन कार समोरून काढावी लागते. कधी कधी रस्त्यावर एखादा ट्रक बिघाड होऊन थांबलेला असतो. त्याला इंडिकेटरही नसतात. मागचा दिवाही नसतो. या प्रकारानेही बरेचसे अपघात होतात. म्हणून रात्रीच्या ड्रायव्हिंगमध्ये वेग वाढवू नये. गाडी प्रत्येक क्षणाला कंट्रोलमध्येच असावी. एखाद्यावेळी विरुद्ध दिशेने समोरून एखादी मोटारसायकल येत आहे असे वाटते. प्रत्यक्षात मोटारसायकल जवळ आल्यावर आपल्या लक्षात येते की, तो एकच दिवा असलेला ट्रक आहे. त्याचा दुसरा लाईट बंद असतो. असले फसवे प्रकार रात्रीच्या ड्रायव्हिंगमध्ये पदोपदी होत असतात.
रात्रभर एकसारखी कार धावत असेल तर ड्रायव्हिंग करणाऱ्याला झोप येते. एखादी डुलकी लागू शकते. आपल्याला झोपेची गरज आहे, हे लक्षात घेऊन जवळपास असलेल्या गावाजवळ किंवा शहरालगत कार घेऊन जावी. रस्त्यावर दिवे आहेत, अशा जागी कार रस्त्याच्या बाजूला उभी करावी. मागील सीटवर काही वेळ विश्रांती घेऊन मग पुढे जाता येते. डुलक्यांवर डुलक्या येत असतील तर पुढे जाण्याचे टाळावे. व्यावसायिक गाडय़ांवर असलेले चालक दिवसभर गाडी चालवून दमलेले असतात. रात्रीच्या वेळी रस्त्यातल्या एखाद्या गावी मुक्काम केलेला बरा. दिवसरात्र ड्रायव्हर गाडी चालवत असेल तर अपघाताची शक्यता नाकारता येत नाही.
अस्मादिकांना मात्र रात्रीचे ड्रायव्हिंग आवडते. रात्रीचे दीड दोन वाजत आहेत. ड्रायव्हिंग सीटवर आपण बसलो आहोत. बाजूच्या दरवाजाची काच खाली आहे. थंडगार हवा सुरू आहे. रस्त्यावर आपण एकटेच. लांबलचक पसरलेला रस्ता. आजूबाजूला डोंगराच्या रेषेदार कडा दिसत आहेत. आभाळ टपटप चांदण्यांनी बहरले आहे. एका विशिष्ट रिदममध्ये आपली कार रस्त्यावरून धावते आहे. याच्यासारखा दुसरा आनंद नाही. झोप तर नाहीच नाही.
अर्थात, एकेकाचा पिंड असतो पण, सर्वसाधारणपणे रात्रीचे ड्रायव्हिंग टाळता येत असेल तर टाळावे. नसेल टाळता येत तर नियम पाळून रात्रीची कार चालवावी.